Μια αρχαία Πομπηία ήρθε στο φως στην… Κίσσαμο!

Η αλματώδης ανάπτυξη του λιμανιού της Κισσάμου, στο σταυροδρόμι των θαλάσσιων δρόμων της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και η αυξανόμενη ζήτηση του κρητικού κρασιού στη Ρώμη (το λεγόμενο passum), δημιούργησαν οικοδομική έκρηξη σε δημόσια και ιδιωτικά οικοδομήματα.

Γράφει η Σταυρούλα Μαρκουλάκη*

Η εικόνα που έχουμε σχηματίσει πλέον από τις ανασκαφές της αρχαίας Κισσάμου είναι μιας πόλης εφάμιλλης της Πομπηίας. Η Πομπηία σκεπάστηκε από την έκρηξη του Βεζούβιου και ξεσκεπάστηκε αιώνες μετά από την αρχαιολογική σκαπάνη, σχεδόν ανέπαφη. Η αρχαία Κίσσαμος καταστράφηκε συθέμελα από τον τρομακτικό σεισμό του 365 μ.Χ. και πάνω στα ισοπεδωμένα ερείπια συνέχισε να κατοικείται αδιάλειπτα.

Έτσι η ανασύνθεση του αρχαίου πολεοδομικού ιστού μέσα από τις ανασκαφές είναι ένα παζλ για δύσκολους παίκτες. Κάθε λιθαράκι όμως είναι χρήσιμο προς την κατεύθυνση αυτή. Οι ανάγκες της σύγχρονης ζωής αλλά και η σπουδαιότητα ενός ευρήματος ή η κατάσταση διατήρησης, επέβαλαν κατά καιρούς διαφορετικά μέτρα για τη διατήρηση ή την ανάδειξη των οικοδομημάτων που σώζουν ψηφιδωτά δάπεδα και όχι μόνο: απαλλοτρίωση, κατάχωση, αποκόλληση. Έτσι κάποια από τα ανασκαμμένα ψηφιδωτά βρίσκονται σε κατάχωση, τα καλύτερα δείγματα από τα αποκολλημένα εκτίθενται στο αρχαιολογικό Μουσείο (ενώ πληθώρα φυλάσσεται στην αποθήκη) και τέλος αρκετά έχουν διατηρηθεί στη θέση τους μαζί με την αρχιτεκτονική τους συνάφεια.

Η τελευταία λύση που είναι η σωστότερη, έδωσε τη δυνατότητα να δημιουργηθούν στην Κίσσαμο επισκέψιμες αρχαιολογικές νησίδες με τις κατάλληλες διαμορφώσεις, τους διαδρόμους θέασης και τις πινακίδες πληροφόρησης.

Τα ψηφιδωτά εκεί είναι συντηρημένα αλλά διατηρούνται ακόμη προφυλαγμένα λόγω έλλειψης στεγάστρων και φυλακτικού προσωπικού.

Η ΕΠΑΥΛΗ ΤΟΥ ΦΕΙΔΙΑ
Η μεγαλύτερη από τις νησίδες και η περισσότερο ενδιαφέρουσα είναι αυτή που διαμορφώθηκε στο Κέντρο Υγείας. Εδώ, σε έκταση περί τα 2000τ.μ., διασώθηκε μεγάλο μέρος μιας μεγάλης αστικής έπαυλης με αυλές και κήπο, πηγάδι, χώρους μαγειρείων, ιδιωτικό λουτρό αίθρια και ζώνες υποδοχής και εστίασης. Οι τελευταίες απευθύνονταν στους καλεσμένους επισκέπτες του οικοδεσπότη ο οποίος ήταν Ελληνας με το όνομα Φειδίας. Το όνομα διασώθηκε σε ψηφιδωτή επιγραφή, στην είσοδο ενός αίθριου. Διατηρούνται έξι (6) μεγάλα ψηφιδωτά δάπεδα που διακοσμούν αίθουσες συμποσίων και διασκέδασης που συνόδευε τα συμπόσια, όπως θεατρικές ή μουσικές παραστάσεις.

Η διακόσμηση μαρτυρεί τη χρήση των δωματίων: παραστάσεις νεκρής φύσης με ψάρια, κυνήγια, φρούτα και λαχανικά, όλα είδη που μπορούσαν να προσφέρονται στο γεύμα.

Θεατρικά προσωπεία και θεατρικές σκηνές από κωμωδίες του Μενάνδρου που ήταν ιδιαίτερα αγαπητές κατά τη ρωμαϊκή εποχή, υπογράφονται από καλλιτέχνη μιας μεγάλης σχολής ψηφιδωτών από την Αντιόχεια της Συρίας. Μεγάλα πεσμένα κομμάτια ψηφιδωτών από τον όροφο δείχνουν ότι το οικοδόμημα ήταν διώροφο. Η έπαυλη του Φειδία κτίστηκε το 2ο αι. μ.Χ. και επεκτάθηκε με νέες πτέρυγες και μετασκευές κατά τον 3ο αιώνα. Τότε κατασκευάστηκαν δύο από τα μεγαλύτερα ψηφιδωτά με θέματα από τον κύκλο του θεού Διονύσου.

ΤΟ ΨΗΦΙΔΩΤΟ ΤΟΥ ΟΡΦΕΑ
Την πρώτη νησίδα συναντά κανείς μπαίνοντας στην πόλη από τα ανατολικά. Περιέχει τμήμα λιθόστρωτης οδού και παλαιοχριστιανικού νεκροταφείου κάτω από το οποίο υπάρχει ρωμαϊκό περιαστικό σπίτι με περίστυλη αυλή και τρικλίνιο (αίθουσα συμποσίου) σε σχήμα πέταλου.

Το ψηφιδωτό του εικονίζει τον Ορφέα που παίζοντας λύρα μαγεύει τα ζώα και μια μισοκατεστραμμένη γαμήλια σκηνή. Μια άλλη νησίδα, στο Μητροπολιτικό Ναό  της κωμόπολης, αναδεικνύει ένα αίθριο λατινικής έμπνευσης με ψηφιδωτό δάπεδο που εικονίζει θαλάσσιες υβριδικές μορφές: τρίτωνα, σκύλλα, θαλάσσια κενταυρίνα.

ΑΙΘΟΥΣΕΣ ΣΥΜΠΟΣΙΩΝ
Δυτικά της έπαυλης του Φειδία, στο επόμενο αρχαίο οικοδομικό τετράγωνο,  βρέθηκαν σε ανασκαφή ιδιωτικού οικοπέδου τμήματα δύο σπιτιών από τα οποία το ένα σώζει στην καλύτερη μέχρι τώρα κατάσταση διατήρησης περίστυλη αυλή και ένα αίθριο. Οι βάσεις των κιόνων του περιστυλίου είναι στη θέση τους ενώ οι κίονες βρέθηκαν πεσμένοι από τον σεισμό. Αποκαλύφτηκαν τρία ψηφιδωτά από τα οποία τα δύο διακοσμούν αίθουσες συμποσίων κατά τρόπο ανάλογο της έπαυλης του Φειδία. Το μεγαλύτερο φέρει υπογραφή άγνωστου μέχρι τώρα Αλεξανδρινού καλλιτέχνη. Βρισκόμαστε επομένως στην καρδιά μιας αριστοκρατικής συνοικίας όπου οι ιδιοκτήτες συναγωνίζονταν σε χλιδή και επίδειξη πλούτου αλλά και αγάπη στην τέχνη και τους δημιουργούς της. Παλιότερες ανασκαφές στην ευρύτερη περιοχή και ειδικά στη σημερινή πλατεία Κατράκη και στη βόρεια πλευρά της που είχαν δώσει ψηφιδωτά δάπεδα τα οποία είτε καταχώθηκαν για τις ανάγκες της οδοποιίας (ανασκαφή 1968), είτε αποκολλήθηκαν για τις ανάγκες ανοικοδόμησης, έρχονται τώρα να προσδεθούν στον ιστό. Τα ψηφιδωτά της πλατείας χρονολογούνται στο α΄ μισό του 2ου αιώνα μ.Χ., και εικονίζουν ένα αίγαγρο και μια σύνθεση κενταύρου εναντίον λιονταριού ενώ έχουν πολύ ενδιαφέροντα ασπρόμαυρο γεωμετρικό διάκοσμο.

ΤΟ ΣΥΜΒΟΛΟ ΤΗΣ ΚΙΣΑΜΟΥ
Από τα ψηφιδωτά που σήμερα εκτίθενται στο Μουσείο Κισσάμου, το “σύμβολο” της Κισσάμου είναι το ψηφιδωτό που απεικονίζει την τριάδα των μυθολογικών Ωρών σε συνδυασμό με τις προσωποποιήσεις των τεσσάρων εποχών. Οι Ώρες, πιθανότατα αντίγραφο χαμένου ελληνιστικού ζωγραφικού έργου, χορεύουν γύρω από αναμμένο βωμό ένα τελετουργικό χορό που συμβολίζει την κυκλική επανεμφάνιση των φυσικών φαινομένων, συμβολίζοντας οι ίδιες τις τρεις κύριες εποχές της αρχαίας ελληνικής αντίληψης. Την άνοιξη με πράσινο χιτώνα και λουλούδια στα μαλλιά, το θέρος με γυμνή πλάτη και καφετιά ενδύματα και τον χειμώνα με βαριά ενδύματα και καλυμμένο το κεφάλι. Το μεγάλο δάπεδο της έκθεσης είναι ένα διονυσιακό ψηφιδωτό με ενιαίο εικονογραφικό πρόγραμμα που ξετυλίγεται πάνω σε σχήμα βάσης από κληματίδες. Στις πλευρές παρακολουθείται ιερό κυνήγι στο δάσος που αρχίζει και τελειώνει με τον ίδιο το Διόνυσο που σκοτώνει λέαινα ενώ στις ενδιάμεσες σκηνές οι κυνηγοί είναι έρωτες.

Στην πλευρά της εισόδου εκτυλίσσεται η ήρεμη επιστροφή από το κυνήγι με τα θηράματα που κουβαλούν οι ερωτιδείς, ένα μικρό συμπόσιο στην εξοχή με πρωταγωνιστή το Διόνυσο και την Αριάδνη και προσφορές από πεταλούδες (ψυχές) που έχει σουβλίσει βασανιστικά ο έρωτας, σε υπαίθριο ιερό της Αρτέμιδας.

Στο κέντρο τρεις διαδοχικές σκηνές που “βλέπονται” από διαφορετικές πλευρές κάθε μία: τελετουργικό πάτημα σταφυλιών μπροστά, Διόνυσος εναντίον λιονταριού με τη μορφή του “λυτρωτή” πίσω και στο κέντρο ινδικός θρίαμβος του Διονύσου και ταυτόχρονα ο γάμος του με την Αριάδνη. Πάνω στο άρμα που σύρουν τίγρεις, όρθιος ο θεός και πίσω του αέρινη η Αριάδνη, ενώ ο έρωτας με στεφάνι υπερίπταται.

* Η κυρία Μαρκουλάκη είναι αρχαιολόγος και δημοσίευσε το άρθρο της στα Χανιώτικα Νέα