Ανακαλύπτοντας την ομορφιά της σφακιανής δεσιάς

‘Πήγα στα Σφακιά, αρχικά στα χωριά του Ασκύφου. Οι γυναίκες μού άνοιξαν παλιά μπαούλα, βρήκαν πλουμιστές πετσέτες που μύριζαν ευκάλυπτο. Θα μπορούσα να τις είχα απλά φωτογραφίσει αλλά έτσι δεν θα αποκτούσα τη στενή πολύχρονη φιλία που ακολούθησε μ΄ αυτές τις γυναίκες.

Απολάμβανα ν’ ακούω τις ιστορίες που συνόδευαν κάθε σχέδιο, το άγγιγμα του υφαντού και της κλωστής στα χέρια μου, αλλά πάνω απ’ όλα απολάμβανα την αληθινή φιλία, η οποία γινόταν όλο και πιο βαθιά και μεγάλωνε σε αριθμό, καθώς πήγαινα από χωριό σε χωριό. Το αποτέλεσμα ήταν να καταγράψω 140 διαφορετικά δείγματα από δεσιές!’.

Η 96χρονη σήμερα Μαρί Ναξάκη όταν πριν από περίπου 15 χρόνια αποφάσισε να ασχοληθεί με τη σφακιανή δεσιά δεν είχε φανταστεί ποτέ ότι θα συναντούσε ένα τέτοιο τεράστιο πλούτο και τέτοια ομορφιά, που γέννησαν το μεράκι των γυναικών από τα Σφακιά θέλοντας, με περίτεχνους κόμπους που έκαναν με τα δάχτυλά τους, να στερεώσουν τις υφαντές πετσέτες τους.
Μαθαίνοντας η ίδια την τέχνη και ερευνώντας με πάθος κατάφερε μέσα σε όλα αυτά τα χρόνια να δημιουργήσει μια μοναδική συλλογή την οποία πρόσφερε ως αντίδωρο στις γυναίκες που τη μύησαν στην παραδοσιακή αυτή τέχνη, στον Δήμο Σφακίων. Μια συλλογή που παρουσιάστηκε τα τελευταία δύο καλοκαίρια σε εκθέσεις που διοργανώθηκαν στο πέτρινο φρούριο του Φραγκοκάστελλου.
Με αφορμή την προβολή του ντοκιμαντέρ με τίτλο ‘Μαρί Ναξάκη, η τέχνη της σφακιανής δεσιάς’ του Χανιώτη σκηνοθέτη Κώστα Νταντινάκη, το οποίο θα προβληθεί το Σάββατο 3 Νοεμβρίου στο Πνευματικό Κέντρο Χανίων, οι ‘διαδρομές’ συνάντησαν την πρωταγωνίστρια της ταινίας και μίλησαν μαζί της για την μοναδική αυτή εμπειρία που της χάρισε, όπως η ίδια αναφέρει, αληθινές φιλίες, γνώση αλλά και μια από τις ομορφότερες περιόδους της ζωής της.

Πότε ξεκινήσατε να ασχολείστε με τις παραδοσιακές σφακιανές πετσέτες και ειδικότερα τις δεσιές;
Παλαιότερα, για αρκετά χρόνια έκανα μια συλλογή δαντέλας με βελονάκι και είχα μαζέψει πάνω από 800 δείγματα τα οποία δώρισα και βρίσκονται πια στο Κέντρο Λαϊκής Τέχνης Χατζημιχάλη στην Πλάκα. Κάποια στιγμή όμως αισθάνθηκα ότι έκλεισε για εμένα αυτός ο κύκλος, χωρίς βέβαια αυτό να σημαίνει ότι τελειώνει μια συλλογή. Τότε λοιπόν σκέφτηκα τη σφακιανή δεσιά. Πρέπει βέβαια να πω ότι μέχρι τότε ήξερα πολύ λίγα πράγματα γι’ αυτό το θέμα γιατί η δεσιά δεν είναι αστική χειροτεχνία όπως το βελονάκι. Το πρώτο λοιπόν που έκανα ήταν να πάω στα Ασκύφου και αμέσως διαπίστωσα το μεγάλο ενδιαφέρον που έχει η δεσιά. Πραγματικά δεν φανταζόμουν ποτέ ότι θα υπήρχε τέτοια ποικιλία.

Πώς πλησιάσατε το θέμα σας;
Πήγαινα στα σπίτια των γυναικών. Θα μπορούσα να είχα βγάλει φωτογραφίες, αλλά προτίμησα να μάθω να κάνω η ίδια και οι γυναίκες μού έβγαζαν τις πετσέτες τους, κουβεντιάζαμε και με βοηθούσαν να αντιγράφω. Αυτό βάσταξε γύρω στα 15 χρόνια με επισκέψεις που γίνονταν από καιρό σε καιρό.
Αν φυσικά είχα επιλέξει να βγάλω φωτογραφίες τότε σίγουρα θα υπήρχε η πληροφορία αλλά δεν θα ήταν κάτι από την ψυχή μου. Αυτή η εμπειρία ήταν ένα δώρο. Πλησίασα αυτές τις γυναίκες και έμαθα πάρα πολλά πέρα από τη δεσιά.
Εξακολουθώ να έχω επαφή με όλες και τις αγαπώ. Ηταν ευλογημένη περίοδος της ζωής μου.

Φαντάζομαι ότι θα ανακαλύψατε έναν τεράστιο πλούτο που ελάχιστοι από όλους εμάς γνωρίζουμε.
Οι πετσέτες αυτές αποτελούν το πιο σημαντικό στοιχείο της προίκας κάθε κοπέλας. Στους γάμους και τις βαφτίσεις, η Σφακιανή γυναίκα δωρίζει από μια πλουμιστή πετσέτα στον προξενητή, τον παπά, τον κουμπάρο, τα αρσενικά ξαδέλφια αλλά και σε πολλούς άλλους καλεσμένους. Η δεσιά προέκυψε ως μια ανάγκη γιατί το στιμόνι πρέπει να σταυρωθεί, αλλιώς θα έφευγε. Βέβαια, παλιά, έκαναν έναν κόμπο και τελειώνε. Κάποια γύναικα όμως κάποτε -τη φαντάζομαι πολλές φορές αλλά δεν ξέρω ποια ήταν αυτή- γύρω στα τέλη του 19ου αιώνα φαίνεται ότι έπαιξε με τις κλωστές και βγήκε ένα σχέδιο. Ετσι ξεκινάει η σφακιανή δεσιά. Και το αξιοσημείωτο είναι ότι ενώ όλο το άλλο κομμάτι της ύφανσης και της πετσέτας γίνονται στον αργαλειό αυτό ήταν κάτι τελείως προσωπικό, της κάθε γυναίκας. Σε ό,τι αφορά τον πλούτο που λέτε, θυμάμαι ότι ο Κελαϊδής σε κάποια παρουσίαση της σφακιανής δεσιάς για το βιβλίο που έγραψε η κα Μητσοτάκη είχε πει ότι ‘ένα τόσο μικρό κομματάκι της παράδοσής μας έβγαλε ολόκληρο βιβλίο’.

Μιλάμε δηλαδή για μια προσωπική καλλιτεχνική δημιουργία μέσα στο πλαίσιο της συνήθως ανώνυμης λαϊκής παράδοσης.
Αυτό το στοιχείο ήταν που με έκανε πολύ-πολύ να αγαπήσω τη δεσιά. Με τι αγάπη την έδειχναν και περηφανεύονταν γι’ αυτή, τα ονόματα που έδιναν στους κόμπους κ.λπ.. Κάπως έτσι μάζεψα γύρω στα 140 δείγματα.

Σε πολλές παραδόσεις μας βλέπει κανείς να συνδυάζεται το πρακτικό πνεύμα με την Τέχνη και η χρηστικότητα με την ομορφιά.
Η δεσιά είναι ένα τέτοιο παράδειγμα;
Αυτό ακριβώς: Ανάγκη να στεραιωθεί η κλωστή και μαζί να γίνει αυτό το τόσο όμορφο και ποικίλο τελείωμα.
Κι αυτή η δημιουργία ανήκει τελείως στη γυναίκα του χωριού η οποία ποτέ δεν νοιάστηκε να το δημοσιεύσει και να το κάνει γνωστό. Οι ίδιες καμαρώνανε και δημιουργούσαν και τις άκουγες να λένε ‘η Μαρία στην τάδε γειτονιά έκανε μια καινούργια δεσιά πάμε να τη δούμε!’.
Η συλλογή σας αυτή τι έχει γίνει;
Την έχω δωρίσει στον Δήμο Σφακίων και πρέπει να πούμε ότι αποτελείται από δύο μέρη. Το ένα είναι τα δείγματα περίπου 140 στον αριθμό όπως είπαμε και το άλλο είναι πίνακες. Τόσο χάρηκα που δώρισα αυτή τη συλλογή στα Σφακιά. Την ήθελαν από το Μουσείο Λαϊκής Τέχνης στην Αθήνα αλλά την κράτησα δεν τους το έδωσα. Κάναμε Εκθεση αλλά την κράτησα. Δεν ήθελα να τη δώσω στην Αθήνα αλλά στα Χανιά και ειδικότερα στα Σφακιά. Το πρώτο μου όνειρο ήταν που έμαθα αυτή την Τέχνη αλλά μεγαλύτερη ίσως χαρά για εμένα ήταν ότι η συλλογή πήγε σε καλά χέρια και χάρηκαν γι’ αυτό και οι γυναίκες, οι φίλες μου από τα Σφακιά.

Οι πίνακες που είπατε, τι είναι;
Από χρόνια είμαι μέλος ενός οργανισμού δαντέλας, σκοπός του οποίου είναι η διατήρηση του παλιού αλλά με καινούργιες εφαρμογές. Εμαθα λοιπόν από αυτούς, ότι μπορεί η δεσιά να φύγει από την πετσέτα και να γίνει πίνακας. Αυτό ήταν κάτι καινούργιο που το μοιράστηκα με τις γυναίκες στα Σφακιά αλλά καμιά δεν ήθελε και δεν το αποτολμούσε να το δοκιμάσει… Ετσι προχώρησα μόνη και δημιούργησα 35 πίνακες με θέμα τη σφακιανή δεσιά.

Ανησυχείτε ότι αυτή η Τέχνη μπορεί να χαθεί;
Γι’ αυτό δώρισα τη συλλογή στα Σφακιά. Γιατί ελπίζω ότι μπορεί να κάνει κάποιον νέο άνθρωπο που θα τη δει να πεί ότι θα κάνω έναν πίνακα ή να κάνει μια δεσιά πάνω σε ένα ρούχο κ.λπ. και με αυτό τον τρόπο θα περάσει η παράδοση στις επόμενες γενιές.
Εγώ αυτό που έκανα ήταν η δεσιά να φύγει από την πετσέτα και να χρησιμοποιηθεί αυτή η όμορφη τέχνη σε ένα άλλο αντικείμενο που είναι πιο σύγχρονο. Γυρίζουμε στις ρίζες μας αλλά αυτή η επιστροφή πρέπει να γίνει πάρα πολύ προσεκτικά. Το ίδιο ισχύει και για τη μουσική, τον χορό και τις άλλες τέχνες. Αν κρατήσουμε μόνο τα παλιά τότε θα καταλήξουν όλα στο μουσείο. Πρέπει να τα συγχρονίσουμε με τις σημερινές ανάγκες.

Από τα Χανιά πάντως απουσιάζει ένα λαογραφικό μουσείο μέσα από το οποίο θα μπορούσαν και οι νέοι άνθρωποι να έρθουν σε άμεση επαφή με τον πλούτο της λαϊκής μας παράδοσης. Ποια είναι η δικής σας άποψη;
Για εκεί προοριζόταν αρχικά η συλλογή αλλά χάρηκα που τελικά πήγε στα Σφακιά. Ολα αυτά τα χρόνια την κρατούσα γι’ αυτό τον σκοπό, για να μπουν σε ένα λαογραφικό μουσείο στα Χανιά.
Αργούμε όμως πολύ, πάρα πολύ. Στο Ρέθυμνο υπάρχει, στο Ηράκλειο, αλλά εδώ όχι. Οι άνθρωποι ξέρετε θα δώριζαν πολλά πράγματα που έχουν στα σπίτια τους αν υπήρχε ένα λαογραφικό μουσείο γιατί έχουμε πολύ υλικό. Πλησιάσαμε έναν καιρό αλλά ύστερα κάτι έγινε και χάλασε το σχέδιο. Θα ξαναδοθεί ίσως η ευκαιρία μετά την κρίση.

Θέλω να πούμε και μια κουβέντα για το ντοκιμαντέρ του Κώστα Νταντινάκη στο οποίο αφηγείστε όλη αυτή την περιπέτεια και τις εμπειρίες που αποκομίσατε ανακαλύπτοντας τη σφακιανή δεσιά.
Εχω την εντύπωση ότι υπάρχουν μερικές πολύ συγκινητικές στιγμές μέσα στην ταινία και με ένα τρόπο θα έλεγα ότι το ντοκιμαντέρ συμπληρώνει τη δωρεά της συλλογής. Μπήκα πλέον στα 96 και αισθάνομαι πάρα πολύ τυχερή που ζω αυτή την εμπειρία στον τόπο μου. Λυπάμαι μονάχα που δεν βρίσκονται πια στη ζωή δύο πολύ στενές μου φίλες από τα Σφακιά η Ζαχαρένια Καρκάνη και η Μαρία Καπριδάκη. Είχαν πάθος με τη δεσιά και έμαθα πολλά πράγματα από αυτές αλλά μας συνέδεσε και μια πολύ πολύ μεγάλη φιλία και όταν το λέω αυτό το εννοώ. Λυπάμαι λοιπόν που αυτές δεν είναι πια στη ζωή για να χαίρονται μαζί μου.

Το ντοκιμαντέρ
Το ντοκιμαντέρ ‘Μαρί Ναξάκη, η τέχνη της σφακιανής δεσιάς’ των δημιουργών Κώστα Νταντινάκη (σκηνοθεσία) και Μαρίας Γερακάκη (δημιουργικό μοντάζ) θα προβληθεί το Σάββατο 3 Νοεμβρίου στις 7:30μ.μ. στο Πνευματικό Κέντρο Χανίων.
Τα τραγούδια της ταινίας ερμηνεύει, πλάι στην ακούραστη λαογράφο Μαρί Ναξάκη, ο δεξιοτέχνης μουσικός και ερμηνευτής Αντώνης Μαρτσάκης. Για τη μοναδική αυτή σε παγκόσμιο επίπεδο λεπτή τέχνη των δακτύλων, που ολοκληρώνει την παραδοσιακή σφακιανή πετσέτα, μιλούν, επίσης, γυναίκες απ’ όλη την επικράτεια των Σφακίων, η δασκάλα της λαογραφίας Αθανασία Ατσαλάκη και η δημιουργός κρητικής φορεσιάς Δήμητρα Κτιστάκη. Η επιστημονική έρευνα είναι της αρχειονόμου Θεανώς Μποράκη. Την εκδήλωση οργανώνει, με ελεύθερη είσοδο για το κοινό, η αστική μη κερδοσκοπική εταιρία Κέντρο Παραστατικών Τεχνών. Συνδιοργάνωση: Περιφέρεια Κρήτης – Περιφερειακή Ενότητα Χανίων.
Η ταινία θα παρουσιαστεί επίσης τον προσεχή Μάρτιο στο Διεθνές Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ της Θεσσαλονίκης.

haniotika-nea.gr