Εφυγε ένας απο τους τελευταίους πυθαράδες της δυτικής Κρήτης

Ενας από τους τελευταίους παραδοσιακούς αγγειοπλάστες, ο Ευάγγελος Τζουγανάκης έφυγε χθες πλήρης ημερών (1918-2012).

Αξιώθηκε να κάνει μια ευτυχισμένη οικογένεια με την Νίκη Πετράκη, με την οποία και απέκτησε τρία παιδιά, τον Κωστή, τη Ζαμπία και τη Μαρία, επτά εγγόνια και αρκετά δισέγγονα. Κηδεύεται στις 12.00 η ώρα στο χωριό του Καρωτή Ρεθύμνου.

Ο Ευάγγελος Τζουγανάκης υπήρξε ένας από τους τελευταίους πιθαράδες της Δυτικής Κρήτης. Το γεγονός αυτό ίσως προβληματίσει όσους πιστεύουν ότι το Θραψανό και οι Μαργαρίτες υπήρξαν τα μοναδικά αγγειοπλαστικά κέντρα της Κρήτης. Στην πραγματικότητα το Θραψανό υπήρξε το κεντρικότερο όλων, ενώ ακολουθούσαν οι Μαργαρίτες και τα Νοχιά στα Χανιά αλλά και μια ολόκληρη σειρά μικρότερων αγγειοπλαστικών κέντρων, αποτελούμενη από το Ατσιπόπουλο, τον Πλατανιά και την Καρωτή στο Ρέθυμνο και από την πόλη των Χανίων, τους Άγιους Πάντες (Μπαμπαλή Χάνι) και τον Ασφεντυλέ Σελίνου στα Χανιά. Υπήρχαν τέλος και ακόμη μικρότερα αγγειοπλαστικά κέντρα, όπως του Κουρνά, του Βρασκά, της Εξώπολης, του Καμπανού και του Ροδοβανίου Σελίνου και των Τσουρουνιανών Κισάμου.
Από τους τεχνίτες των παραπάνω αγγειοπλαστικών κέντρων, που έζησαν την ακμή και παρακμή τους και δεν σταμάτησαν την τέχνη της κεραμικής, ελάχιστοι επιζούν σήμερα. Σε πρόσφατη πρότασή μου (19-2-2012) στο Ιστορικό και Λαογραφικό Μουσείο Ρεθύμνου για την οργάνωση τιμητικής ημερίδας είχα επισημάνει τους Συραγόπουλο, Τζουγανάκη, Καυγαλάκη, Ταμπακόπουλο, Κορκίδη, Σκλαβενίτη, Γαρεδάκη, Τζινευράκη και Τσιλεδάκη. Σε ένα μνημόνιο της συνεργασίας εκείνης με την κ. Φαλή Βογιατζάκη και άλλους εκλεκτούς συμπολίτες είχα επισημάνει ότι «όλοι σχεδόν είναι προχωρημένης ηλικίας». Ο Ευάγγελος Τζουγανάκης ήλθε δύο μήνες αργότερα να επιβεβαιώσει θλιβερά τη διαπίστωσή μου εκείνη. Πρέπει επίσης να θυμίσω ότι ο Μανόλης Συραγόπουλος στις Μαργαρίτες είναι σχεδόν πια τυφλός, ενώ ευτυχώς ο Χριστόφορος Σκλαβενίτης, παρόλη την ηλικία του, είναι παραγωγικός τόσο στην κεραμική όσο και στην συγγραφή της ιστορίας της κρητικής κεραμικής. Παίρνει μέρος σε συνέδρια με ανακοινώσεις, ενώ έχει συγγράψει και το μνημειώδες βιβλίο «Η λαϊκή αγγειοπλαστική στη Δυτική Κρήτη», που εκδόθηκε το 2002 από τη Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Χανίων.
Ο Ευάγγελος Τζουγανάκης έμαθε την τέχνη του πιθαρά ή τσικαλά από τον πατέρα του Κωνσταντίνο. Ο πατέρας με τη σειρά του είχε μάθει την τέχνη από τους Ραλλάκηδες, Γιώργο και Λάμπη, που είχαν στήσει το καμίνι τους στην Καρωτή γύρω στο 1905. Πριν από αυτούς την αγγειοπλαστική εξασκούσε στην Καρωτή ο Αποκορωνιώτης Μαρνιεράκης (μετά το 1860), παράλληλα με Θραψανιώτες «βεντεμάρηδες», που έστηναν τα καμίνια τους στην Καρωτή μέχρι το 1897.
Ο Ευάγγελος Τζουγανάκης έμαθε την τέχνη από τον πατέρα του παράλληλα με τον αδελφό του Δημήτρη. Τα άλλα τρία παιδιά της οικογένειας έκαναν τις βοηθητικές εργασίες του αγγειοπλαστείου, δηλαδή σωτομάστορες, χωματάδες, κλαδάδες, τροχάρηδες, κουβαλέδες. Ο πατέρας υπήρξε μάστορας μέχρι το 1955, οπότε λόγω γηρατειών έκατσε κάτω από το τροχί, γυρίζοντάς το. Στο Ιστορικό και Λαογραφικό Μουσείου Ρεθύμνου ο επισκέπτης μπορεί να θαυμάσει μια εντυπωσικών διαστάσεων φωτογραφία, όπου ο ηλικιωμένος πια πατέρας είναι από κάτω και γυρίζει το τροχί, ενώ ο νέος και ακμαίος Ευάγγελος είναι από πάνω και χτίζει ένα τεραστίων διαστάσεων πιθάρι.
Ο Ευάγγελος Τζουγανάκης είχε αρχίσει να δουλεύει από έντεκα χρόνων και έφτιαχνε πιθάρια 200, 250 και 300 οκάδων και μεγαλύτερα, επί παραγγελία. Έφτιαζε επίσης λούστρες για την μπουγάδα, σκάφες για το ζύμωμα του ψωμιού με διάμετρο μέχρι και 1,20 μέτρα, λεκανίδες, στάμνες (μέχρι 20 οκάδες), πήλινες κολυμπήθρες, μελισσοβράσκια, κουρούπια (μέχρι 40 οκάδες), τσικάλια, πιάτα, κεσέδες, κανάτες, ποτήρια, σταμνάκια, θυμιατά, γλάστρες, πυροφάνια και αρκετά ακόμη είδη αγγειοπλαστικής. Με τον πατέρα του στο τροχί, ο Ευάγγελος ολοκλήρωνε 20 πιθάρια σε δύο ημέρες.
Ο Ε. Τζουγανάκης δούλεψε συνεχώς μέχρι το 1961, οπότε αναγκάστηκε να σταματήσει λόγω αναδουλειάς (από τα πλαστικά) και μετανάστευσε στην τότε Δυτική Γερμανία. Ξαναγύρισε το 1965 και συνέχισε να ασχολείται με την κεραμική, με συνεχώς όμως μειούμενους ρυθμούς. Παράλληλα εξασκούσε την τέχνη του γεωργού και διατηρούσε στην Καρωτή καφενείο-παντοπωλείο.
Στα εβδομήντα του χρόνια, το 1993, έφτιαξε για τα παιδιά του από ένα κρασοπίθαρο, χωρητικότητας 500 οκάδων. Παράλληλα έφτιαξε και αρκετά μεσοπίθαρα, ένα από τα οποία έχω την τύχη να κατέχω, ως δώρο αγάπης από τον κατασκευαστή του.
Χαρακτηριστικό των αγγείων που παρήγαγε μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, οπότε και πολέμησε στην Αλβανία, ο Ευάγγελος Τζουγανάκης είναι ότι τα υπέγραφε, όντας σίγουρος για την τέχνη του και υπερήφανος για τα αποτελέσματά της. Το γεγονός αυτό είναι οπωσδήποτε σπάνιο για λαϊκό καλλιτέχνη, όταν μάλιστα είναι πασίγνωστο πόσο σεμνός υπήρξε σε όλες του τις εκδηλώσεις. Σε κάθε περίπτωση το στιλ τους είναι ευανάγνωστο και αναγνωρίσιμο.
Θέλω εδώ να ομολογήσω ότι με τον Ευάγγελο Τζουγανάκη με συνέδεε και μια σημαντικότερη σχέση, από εκείνη της κοινής αγάπης για την αγγειοπλαστική. Με συνέδεε το πάθος με το οποίο και οι δυο στηρίξαμε το Κέντρο Περιβαλλοντικής Αγωγής και Ενημέρωσης «Φάλκονας», στο παλιό Σχολείο της Καρωτής, δίπλα ακριβώς από το σπίτι του. Θυμάμαι με συγκίνηση τον αγώνα μου να πείσω τους Καρωθιανούς για την αναγκαιότητα νέας χρήσης του Σχολείου τους (και δικού μου, υπήρξε το πρώτο σχολείο της καριέρας μου), χρήσης Περιβαλλοντικού Κέντρου, σε μια περίοδο που τέτοια ούτε υπήρχαν στην Ελλάδα αλλά ούτε και είχε ακόμη ακουστεί ότι λειτουργούν στην Ευρώπη. Ο κύριος Ευάγγελος, μαζί με τον Δημήτρη Μανταδάκη και τη Γεωργία Σταγάκη υπήρξαν οι στυλοβάτες του πρώτου εκείνου Περιβαλλοντικού Κέντρου, για όσα χρόνια λειτούργησε, και φύλακας των εγκαταστάσεών του αργότερα, όταν έκλεισε, θύμα των αιώνιων ανθρώπων της πολιτικής και των συμφερόντων που υπηρετούν.
Πρόσφατα υπέβαλα στον δήμαρχο Ρεθύμνου πρόταση επαναλειτουργίας του «Φάλκονα», η οποία θα μπορούσε να εξασφαλίσει στους μαθητές του Ρεθύμνου αρτιότερη περιβαλλοντική εκπαίδευση και σε δύο τουλάχιστον εργαζόμενους δουλειά, σε μια εποχή που θέσεις εργασίας χάνονται και δεν προστίθενται. Τον διαβεβαίωσα ότι, όπως και παλιότερα στήσαμε και λειτουργήσαμε τον «Φάλκονα» χωρίς καμιά αμοιβή, έτσι και σήμερα θα το επαναλάβουμε, εκπαιδεύοντας τους ανθρώπους αυτούς. Είχα όμως στο μυαλό μου τον βασικό μου συνεργάτη, τον κύριο Ευάγγελο. Υπόσχομαι να το κάνω και σήμερα, χωρίς αυτόν, βέβαιος ότι από κάπου θα με βλέπει και θα στρίβει ευχαριστημένος το μουστάκι του.
Τελειώνοντας, θα ήθελα να κάνω μια πρόταση στην οικογένειά του και ιδιαίτερα στον γιο του Κώστα. Πιστεύω ότι το καλύτερο μνημόσυνο για τον πατέρα τους θα ήταν μια έκθεση των προϊόντων της τέχνης του παράλληλα με μια έκθεση σχετικών φωτογραφιών. Από την πλευρά μου διαθέτω τόσο το μεσοπίθαρο που είχα την τιμή να δεχτώ ως δώρο, όσο και ένα σταμνάκι με μουσουλούκι και ένα δίσκο για χειρομυλόπιτες. Πιστεύω ότι το τελικό αποτέλεσμα θα είναι εντυπωσιακό και ίσως να άξιζε να πάρει και έντυπη μορφή. Έτσι, ώστε να διασωθεί μια σχεδόν άγνωστη ψηφίδα του ρεθυμνιώτικου λαϊκού πολιτισμού, αυτού που ο Ευάγγελος Τζουγανάκης, ο κύριος Ευάγγελος, υπηρέτησε με συνέπεια και άκρα ευσυνειδησία.

Ρεθεμνιωτικα Νεα