Ημερολόγιο του Εμμανουήλ Ι. Τσουδερού
ΕΝΑ ΝΕΑΝΙΚΟ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΤΟΥ ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ Ι. ΤΣΟΥΔΕΡΟΥ,Πρόκειται για σταχωμένο τετράδιο με 145 σελίδες, πυκνογραμμένες με το χέρι του μετέπειτα πρωθυπουργού της Μάχης της Κρήτης Εμμανουήλ Τσουδερού. Το εκπληκτικό αυτό ντοκουμέντο παρουσιάστηκε για εκποίηση σε πρόσφατη δημοπρασία των Αθηνών (Frattis 14η/2011, αρ. λαχνού 1350).
Ως ιδιόγραφο ενός τόσο σημαντικού προσώπου, η ιστορική αξία του ντοκουμέντου είναι, βεβαίως, πρόδηλη. Η άμεση σχέση του με την Κρήτη και το Ρέθυμνο ήταν φυσικό να προκαλέσει το ενδιαφέρον του γράφοντος, ο οποίος θεώρησε πως ο συγκεκριμένος λαχνός δεν θα έπρεπε να αφεθεί στην άδηλη τύχη του και να χαθεί για την έρευνα.
Για το «απόκτημα»-τα εισαγωγικά έχουν το λόγο τους-ενημέρωσα, όπως είχα υποχρέωση, την κυρία Βιργινία Εμμαν. Τσουδερού. Ήταν εκείνη που επιβεβαίωσε τη γνησιότητα του Ημερολογίου, το οποίο δε συμπεριλαμβάνεται ανάμεσα στα γνωστά αρχειακά ντοκουμέντα.
Με τη μεσολάβησή της, έγινε επικοινωνία και με την κυρία Μαργαρίτα Δρίτσα, γνωστή καθηγήτρια-ιστορικό, επίσημη βιογράφο του Εμμαν. Τσουδερού, στης οποίας τη διάθεση και έθεσα το ντοκουμέντο.
Ευνόητο είναι ότι όσα περιέχονται στις 145 σελίδες του τετραδίου δεν έχω ούτε την αντικειμενική δυνατότητα ούτε και την αρμοδιότητα να τα φέρω στη δημοσιότητα ως σύνολο και να τα σχολιάσω. Αντίθετα, οφείλω να ανακοινώσω το εύρημα όπως κάνω πάντα και να σχολιάσω κάποιες αναφορές που υπάρχουν στο ντοκουμέντο, πριν αυτό εκχωρηθεί-χωρίς αντάλλαγμα, φυσικά-στο Ιστορικό Μουσείο Κρήτης.
Το τετράδιο άρχισε να γράφεται στα Χανιά το 1903 και φαίνεται να ξεκινά ως Αυτοβιογραφία. Το εισαγωγικό σημείωμα που προτάσσεται δείχνει αυτήν ακριβώς την πρόθεση. Τότε, ο μετέπειτα πρωθυπουργός ήταν στα 21 του και είχε μόλις ανακηρυχθεί διδάκτορας του Δικαίου από το Πανεπιστήμιο των Αθηνών.
Γεγονός είναι ότι η «Αυτοβιογραφία» πήρε γρήγορα τη μορφή Ημερολογίου, για να εξελιχθεί, στη συνέχεια, σε βιβλίο αλληλογραφίας. Αυτές οι μεταλλαγές μπορούν να εξηγηθούν από τα γεγονότα που διαδραματίζονταν στην Κρήτη κατά την περίοδο1903-1905, την οποία καλύπτει το Ημερολόγιο. Οι μεταλλαγές, πάντως, δε μειώνουν καθόλου το ενδιαφέρον που παρουσιάζει το περιεχόμενο του τετραδίου, όπως και αν αυτό χαρακτηριστεί. Υποθέτω πως έχουν συμπεριληφθεί όλες οι σημαντικές επιστολές που έστειλε και που δέχτηκε ο Εμμανουήλ Τσουδερός κατά το συγκεκριμένο διάστημα.
Εμείς θα κλείσομε το σημείωμα παραθέτοντας αποσπάσματα με στοιχεία βιογραφικά, μια και αυτά αναφέρονται στο Ρέθυμνο των τελευταίων δεκαετιών του 19ου αιώνα. Οι όποιες παρατηρήσεις θα ακολουθήσουν όλες μαζί, στο τέλος:
Εν Ρεθύμνη – την 6 Ιουλίου, ημέρα Τρίτη2, του έτους 1882 – εγεννήθην. Ουδέν παράδοξον ήκουσα να διηγούνται περί της γεννήσεώς μου, ενώ πολλά ήκουσα περί του βρεφικού πείσματός μου… Ενθυμούμαι-και γελώ τώρα-την τάσιν μου εις το να φαίνωμαι μεγαλύτερς αφ’ όσον ήμην…
… Τα έτη του σχολείου μου, όσα διήνησα εν Ρεθύμνη, διήλθον κάλλιστα και άριστα. Ως μαθητής ουδέποτε έμεινα διετής, ουδέ καν επανεξεταστέος. Υπήρξα όμως διαρκώς άτακτος. Και ονομαστός κατήντησα δια τας κινδυνώδεις υπερπηδήσεις των κιγκλίδων της Αγίας Βαρβάρας, όπου ήσαν τα σχολεία 3…
Ενθυμούμαι πλείστας διασκεδάσεις μου παιδικάς … Λίαν δε αξιομνημόνευτον επεισόδιον δι εμέ είναι ότι κατά το έτος [1894], ως μαθητής της Γ΄ τάξεως του Ελληνικού, κατηξιώθην να λάβω το εκκλησιαστικόν αξίωμα του Αναγνώστου4, εν τη Μονή του Πρέβελη, υπό του τότε Επισκόπου Λάμπης και Σφακίων κ. Ευμενίου χειροτονηθείς. Ωραίον δ’ ήτο το προς τους γονείς μου γράμμα, δια του οποίου περιέγραφον τα της κουράς. Έγραφον: «… έπειτα δε συνεγευμάτισα μετά των λοιπών αδελφών της Μονής». Ενθυμούμαι μάλιστα ότι, καθ’ ήν ώραν ο Επίσκοπος με ονόμαζε Αναγνώστην, σεισμός δυνατός εδόνησε την Μονήν. Σήμερον δε ακόμη, οι παρευρεθέντες μοναχοί και χωρικοί, γελώντες, αποδίδουσι τον σεισμόν εις δυσμενή ένδειξιν του Θεού διότι κατατασσόμην μεταξύ των… «Αγίων»!!
Κατά το έτος 1896, φεύγοντες μετά των άλλων συμπατριωτών μας την οργήν του κατακτητού, κατεφύγαμεν εις τας Αθήνας. Ήμην τότε μαθητής της Β΄ γυμνασιακής τάξεως5. Ταύτης δε και της Γ΄ τάξεως τα μαθήματα διήκουσα εις τι ιδιωτικόν Λύκειον των Αθηνών. Απελύθην δε του Γυμνασίου το έτος 1899, ακροασθείς τα μαθήματα της τελευταίας τάξεως εν τω Β΄ Βαρβακείω Λυκείω.
Αξία δε μνείας είναι η κατωτέρω επιστολή6 την οποίαν έλαβον παρά του πατρός μου από την έδραν της Επαναστατικής Συνελεύσεως των Κρητών, της οποίας ήτο τότε προεδρεύων …
[…] Τη 2/Οκτωβρίου 1899 ενεγράφην εις την Νομικήν Σχολήν του Εθνικού Πανεπιστημίου. Η της επιστήμης εκλογή μοι αφέθη ελευθέρα … όπως μη μεμψιμοιρώ αργότερον κατά των γονέων μου … Από μικράς ηλικίας επεθύμουν την νομικήν επιστήμην, εις την επιθυμίαν μου δε ταύτην είχε συντείνει το μίσος … κατά της ιατρικής, ένεκα των του πατρός μου εργασιών. Μέγιστα όμως συνέτεινον εις την απόφασίν μου και τα τελευταία πολιτικά-επαναστατικά συμβάντα εν Κρήτη, άτινα και μοι έδωσαν αφορμήν να κάμω τας πρώτας σκέψεις μου περί πολιτικής δράσεως […].
Παρατηρήσεις:
1. Το ενδιαφέρον του γράφοντος για τα ντοκουμέντα-φορείς ιστορικών πληροφοριών χρονολογείται από δεκαετίες και είναι γνωστό σε αρκετούς συμπολίτες που παρακολουθούν τα δημοσιεύματά του. Είναι ενδιαφέρον που διαμορφώθηκε ύστερα από θλιβερές διαπιστώσεις και από τη συνειδητοποίηση ότι πολλά χάνονται από άγνοια και ακηδία.
2. Για τους λεπτολόγους βιογράφους του Εμμαν. Τσουδερού να σημειωθεί ότι η παραπάνω ημερομηνία είναι του παλαιού ημερολογίου και αντιστοιχεί με τη 19η του ιδίου μηνός, σύμφωνα με το νέο ημερολόγιο. Το ξεκαθαρίζει ο ίδιος ο Τσουδερός, ο οποίος φαίνεται να φυλλομέτρησε το τετράδιο το 1948 και επισημείωσε διάφορα.
3. Η πληροφορία ότι το κτίριο πίσω από την Αγία Βαρβάρα ήταν αυτό στο οποίο φοιτούσε ο Εμμαν. Τσουδερός έχει το ενδιαφέρον της. Πρόκειται, βεβαίως, για το λεγόμενο τότε Μοσχάκειο Διδακτήριο (τη σημερινή Βιβλιοθήκη).
4. Το γεγονός ότι ένας δωδεκάχρονος μαθητής της Γ΄ τάξης του Ελληνικού ονομάζεται Αναγνώστης δεν ήταν καθόλου συνηθισμένο. Ενδεχομένως να το αγνοούν ακόμη και οι βιογράφοι. Να σημειωθεί, πάντως, ότι στο χειρόγραφο αναφέρεται ως χρονολογία της ειδικής τελετής το 1904 αντί του 1894, προφανώς από αβλεψία.
5. Εκείνη την περίοδο είναι γνωστό ότι δεν λειτουργούσε γυμνάσιο στο Ρέθυμνο. Γίνεται λόγος για «Ημιγυμνάσιο» που στην πραγματικότητα είχε μόνο την πρώτη γυμνασιακή τάξη, την οποία, προφανώς, είχε βγάλει ο Εμμανουήλ Τσουδερός, πριν καταφύγει στην Αθήνα.
6. Η επιστολή έχει τοποχρονολογία: Πλακούρες Ακρωτηρίου, 29 Ιανουαρίου 1898. Έχει πολλαπλό ενδιαφέρον και συγκίνησε βαθύτατα τον παραλήπτη.
